Λεκάνες απορροής πολύτιμων πόρων:Διευκόλυνση της περιφερειακής διασυνοριακής συνεργασίας στη λεκάνη του ανατολικού Νείλου πέρα από τη ροή του ποταμού
Η συνεργασία μεταξύ των χωρών που μοιράζονται μια λεκάνη νερού είναι συχνά δύσκολη λόγω ιστορικών αντιπαλοτήτων, κληρονομιών συγκρούσεων και αυξημένης χρήσης της ροής του νερού. Προκειμένου να βελτιωθεί η κρατική συνεργασία, οι ακαδημαϊκοί και οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής τείνουν να δίνουν υπερβολική έμφαση στους κανόνες κατανομής των υδάτινων πόρων που περιορίζονται στον ποταμό. Ωστόσο, μια συνεργασία λεκάνης απορροής ποταμού είναι κάτι περισσότερο από κοινή χρήση νερού.
Οι λεκάνες απορροής ποταμών φιλοξενούν άλλους πόρους, όπως γη και ενέργεια, η χρήση των οποίων συνδέεται στενά με τον ποταμό και με άλλα υδάτινα σώματα εντός των ορίων της λεκάνης απορροής. Η ενσωμάτωση μιας τέτοιας ολοκληρωμένης προοπτικής «πέρα από το ποτάμι» και «πέρα από το νερό» στη διπλωματία του νερού μπορεί να εμπλουτίσει τη διασυνοριακή συνεργασία μεταξύ των παραποτάμιων χωρών.
Η λεκάνη του Νείλου αντιπροσωπεύει ένα ενδεικτικό παράδειγμα αναδυόμενων συγκρούσεων γύρω από ζητήματα όπως η υδροηλεκτρική ενέργεια και η παροχή πόρων για αυξανόμενους πληθυσμούς και οικονομίες. Από την ανεξαρτησία τους από τις αποικιακές δυνάμεις, τα ανάντη κράτη αναπτύσσουν εθνικές και οικονομικές φιλοδοξίες ενώ αμφισβητούν τα παλιά δικαιώματα των κατάντη χωρών. Η Αίγυπτος έλαβε το δικαίωμα στα περισσότερα από τα ύδατα του Νείλου από τους Βρετανούς που οραματίστηκαν ότι οποιαδήποτε ανάπτυξη ποταμού ανάντη δεν θα έπρεπε να γίνει χωρίς την έγκριση της Αιγύπτου. Στη λεκάνη του Ανατολικού Νείλου, οι κύριοι συνεισφέροντες στο νερό του Νείλου, το Σουδάν και η Αιθιοπία, αμφισβητούν τα δικαιώματα της Αιγύπτου από παλαιότερες εποχές.
Ένα εξαιρετικά αμφιλεγόμενο ζήτημα στις μέρες μας είναι η κατασκευή του Grand Ethiopian Renaissance Dam (GERD) από την Αιθιοπία, ενός από τα μεγαλύτερα φράγματα στον κόσμο. Το φράγμα είναι σημαντικό για τις ανάγκες ενέργειας της Αιθιοπίας και για τον έλεγχο των πλημμυρών και της ροής ιζημάτων στο Σουδάν. Ωστόσο, η ροή του ποταμού μπορεί να επηρεαστεί, γεγονός που απειλεί να επηρεάσει την Αίγυπτο, μια χώρα που εξαρτάται σχεδόν εξ ολοκλήρου από τα νερά του Νείλου. Παρόλα αυτά, ορισμένοι είναι αισιόδοξοι για την επίτευξη μιας ευεργετικής συμφωνίας για αυτό το φράγμα.
Στρεσογόνοι παράγοντες όπως η κλιματική αλλαγή, η υποβάθμιση και η εξάντληση των υδάτων, καθώς και η κακή διαχείριση αυξάνουν τις αστάθειες σε διασυνοριακές λεκάνες όπως ο Ανατολικός Νείλος. Μπορούν, ωστόσο, να οδηγήσουν σε μια εκτίμηση σε περιφερειακό επίπεδο για τη συνεργασία σε κοινούς πόρους από κοινού.
Οι μελετητές έχουν υποστηρίξει πολλά εργαλεία για την ενίσχυση της συνεργασίας για το νερό. Έννοιες όπως η διπλωματία του νερού και η υδροδιπλωματία δίνουν έμφαση στην ειρηνική συνεργασία μέσω διαπραγματεύσεων, διασυνοριακών θεσμών και επίλυσης συγκρούσεων. Μια παρόμοια αλλά ευρύτερη έννοια είναι αυτή της κατανομής των οφελών. Η κατανομή των οφελών επικεντρώνεται στα «οφέλη» ως εκροές χρήσης νερού που μπορούν να διαπραγματευθούν και να μοιραστούν αντί να υπάρχουν διαφωνίες για τις ποσότητες νερού. Θεωρητικά, αυτά τα οφέλη μπορεί να προκύψουν «μέσα» στη λεκάνη απορροής ποταμού ή «εντός» αυτής. Ωστόσο, στην πράξη, αυτές οι έννοιες παρέμειναν επικεντρωμένες στα κράτη που διαπραγματεύονταν θέματα νερού.
Το επίπεδο της λεκάνης απορροής είναι μια κατάλληλη κλίμακα για τη διαπραγμάτευση πολλών θεμάτων χρήσης πόρων, ειδικά εάν ενισχυθεί μέσω περιεκτικών και αποτελεσματικών θεσμών λεκάνης απορροής. Η λεκάνη, ωστόσο, δεν είναι μόνο μια κλίμακα διαχείρισης ή μια οριοθέτηση υδάτινων πόρων. Επιπλέον, μπορεί να συλληφθεί σκόπιμα ως «λεκάνη πόρων», με την έννοια μιας ενοποιητικής οντότητας με ένα κοινό σύνολο αναπτυξιακών στόχων και, σε κάποιο βαθμό, ως μια συνεκτική κοινωνικο-οικονομική κοινότητα.
Μια τέτοια κατανόηση των υδάτινων λεκανών ως λεκάνης πόρων επεκτείνει τα ζητήματα συνεργασίας και τη μόχλευση στη διασυνοριακή υδάτινη συνεργασία. Μέσα σε τέτοια πλασματικά κοινωνικοπολιτικά όρια, μπορούμε να αναλύσουμε άμεσες και μη αξίες του νερού. Ταυτόχρονα, άλλοι φυσικοί πόροι, όπως η γη και η ενέργεια που συνδέονται με τη λεκάνη απορροής ποταμού ή με άλλους υδάτινους πόρους εντός της λεκάνης απορροής μπορούν να ληφθούν υπόψη για την ανάπτυξη της λεκάνης απορροής και τη συνεργασία μεταξύ των ενδιαφερομένων.
Στη λεκάνη του Ανατολικού Νείλου, το επιχείρημα για επέκταση των θεμάτων συνεργασίας πέρα από τον τομέα των υδάτων συζητείται εδώ και αρκετό καιρό. Πρόσφατα, οι ακαδημαϊκοί διερευνούν τα οφέλη της περιφερειακής συνεργασίας συνδέοντας θέματα ασφάλειας νερού, ενέργειας και τροφίμων, το λεγόμενο WEF-Nexus. Ωστόσο, η ιστορία των διαπραγματεύσεων, των συγκρούσεων και των συμφωνιών κυριαρχείται από τον έλεγχο του ποταμού.
Η πρωτοβουλία Nile Basin Initiative, που ιδρύθηκε το 1999, προσπάθησε να περιγράψει ευρύτερα έργα ανάπτυξης και κατανομής οφελών σε ολόκληρη τη λεκάνη. Ωστόσο, αυτά τα έργα δεν θεσμοποίησαν προσεγγίσεις «πέρα από τη λεκάνη» ή περιφερειακή συνεργασία, ενώ η κοινή χρήση νερού παρέμεινε το κυρίαρχο θέμα στη διαπραγματευτική τροχιά. Συνεπώς, οι κοινές προκλήσεις στην περιοχή δεν τονίστηκαν επαρκώς. Αυτά περιλαμβάνουν, για παράδειγμα, την προώθηση του περιφερειακού εμπορίου, την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής, την αντιμετώπιση της χαμηλής αποδοτικότητας χρήσης πόρων ή την προστασία των ευάλωτων οικοσυστημάτων.
Σε μια έρευνα εμπειρογνωμόνων σχετικά με τα πιο εφικτά και ωφέλιμα ζητήματα συνεργασίας στη λεκάνη του Ανατολικού Νείλου, τα περισσότερα ζητήματα που εντοπίστηκαν δεν συνδέονταν με τη ροή του ποταμού. Η τεχνική συνεργασία, το εμπόριο τροφίμων και ενέργειας, ο οικοτουρισμός, η μηχανοποίηση της γεωργίας και η προστασία των υδάτινων πόρων μπορούν να βοηθήσουν στην αντιμετώπιση κοινών οικονομικών και περιβαλλοντικών προκλήσεων στην περιοχή. Είναι ενδιαφέρον ότι είναι διατομεακά και αντιπροσωπεύουν περιφερειακά ή διμερή ζητήματα παρά ζητήματα υδάτινων λεκανών.
Οι ειδικοί της λεκάνης του Νείλου θεωρούν την εμπιστοσύνη και την πολιτική βούληση ως τις πιο σημαντικές προκλήσεις για τη συνεργασία στο νερό. Παρόλο που η μετά το 1990 εποχή έφερε περισσότερους μηχανισμούς συνεργασίας, συμμετοχή και, επομένως, αίσθηση δικαιοσύνης, οι σημερινοί μηχανισμοί θεωρούνται ανεπαρκείς για την επίλυση των τρεχουσών συγκρούσεων ή την αντιμετώπιση ευρύτερων προκλήσεων. Η επέκταση των θεμάτων διασυνοριακής συνεργασίας με την ενσωμάτωση περιφερειακών θεμάτων και την ενσωμάτωση θεμάτων χρήσης πόρων εντός των ορίων της λεκάνης απορροής ή μεταξύ κρατών μπορεί να προστεθεί σε μελλοντικές διαδικασίες συνεργασίας.
Ενώ η αύξηση των θεμάτων συνεργασίας και η διεύρυνση της ατζέντας οδηγεί σε μεγαλύτερη εμπιστοσύνη, μπορεί να αυξήσει την πολυπλοκότητα και το κόστος συντονισμού. Ως εκ τούτου, τα κράτη του Ανατολικού Νείλου πρέπει να εξετάσουν τον βέλτιστο χώρο επωφελούς συνεργασίας και διπλωματίας αμφισβητώντας και μεταρρυθμίζοντας τα τρέχοντα πλαίσια και μαθαίνοντας από άλλες εμπειρίες σε όλη την αφρικανική ήπειρο. Για παράδειγμα, η περιφερειακή ολοκλήρωση στα δυτικά και νότια τμήματα της ηπείρου συνδέει όλο και περισσότερο τα περιφερειακά επίπεδα και τα επίπεδα λεκάνης απορροής μεταξύ τους, ενώ αντιμετωπίζει τα ζητήματα του νερού στην ίδια κλίμακα με άλλους τομείς. Οι πολύτιμες εμπειρίες της συνεργασίας σε επίπεδο λεκάνης απορροής μπορούν, επομένως, να συμβάλουν σε μια βαθύτερη περιφερειακή αλληλεξάρτηση και σε μια απαραίτητη ολοκλήρωση θεμάτων πέρα από τον τομέα των υδάτων.
Αυτά τα ευρήματα περιγράφονται στο άρθρο με τίτλο Θεσμικές ρυθμίσεις για ευεργετική περιφερειακή συνεργασία σε θέματα προτεραιότητας νερού, ενέργειας και τροφίμων στη λεκάνη του Ανατολικού Νείλου, που δημοσιεύτηκε πρόσφατα στο Journal of Hydrology. Αυτή η εργασία διεξήχθη από τον Mohammad Al-Saidi από το Κέντρο Βιώσιμης Ανάπτυξης στο Πανεπιστήμιο του Κατάρ και τον Amr Hefny από το Institute for Technology and Resources Management the Tropics and Subtropics Center for Sustainable στο TH-Köln – Πανεπιστήμιο Εφαρμοσμένων Επιστημών Ανάπτυξης.
